DÜŞMAN (1979)

Yönetmen: Zeki Ökten

Senaryo: Yılmaz Güney

Görüntü Yönetmeni: Çetin Tunca

Müzik: Yavuz Top/Arif Sağ

Yapım: Güney Film/Yılmaz Güney

Kurgu: Zeki Ökten, Yönetmen Yardımcısı: Erdoğan Kar, Fehmi Yaşar, Görüntü Yönetmeni yardımcısı: Sefa Emet,

Oyuncular: Aytaç Arman, Güngör Bayrak, Hikmet Çelik, Kamil Sönmez, Güven Şengil, Şevket Altuğ, Hüseyin Kutman, Muadelet Tibet, Fehamet Attila, Hasan Ceylan, Fehmi Yaşar, Macit Koper, Lütfi Engin, Aliye Öklü, Ahmet Açar, Gülten kaya, Asuman Arsan, Hüseyin Erişen, Enver Erol, Coş-kun Aktemel, Ahmet Sert, Kamil Mermertaş, Niyazi Vanlı, Sıdıka Duruer, Metin Mayadağ, Erdoğan Seren

Konu: Evli bir kızı olan Eceabatlı İsmail, işsiz gençlerden biridir. İsmail, büyük bir umutla feribota atlayıp Çanakkale'nin merkezine gelir. Meydandaki amele pazarı, iş bekleyenlerle doludur. İsmail de (Aytaç Arman) onların arasına karışır. Şansını deneyecektir. İşçi toplamak için amele pazarına kamyonlar gelir gider, ama bir türlü İsmail'e sıra gelmez. İşçiler, bir lokma ekmek için birbirlerini iterek, ezerek kamyonlara doluşmaktadır. Bu itiş kakış sırasında Elazığ'lı Rifat (Kamil Sönmez), kamyonete binerken yere savrulur. Başını kaldırıma çarpar ve ölür. Bu acı olay karşısında tüm umutlarını yitiren İsmail, karısı Naciye (Güngör Bayrak), kızı Zeynep ve yaşlı kaynanasıyla yaşadığı yoksul evine dönecektir. Başka çaresi de yoktur.

Zor günler yaşayan İsmail, nihayet be-lediyede bir iş bulur. Üç günlük bir iştir bu. Başıboş sokak köpeklerini zehirleyecektir. İçi zehirli kıyma ve etle dolu bir tepsiyle aç köpeklerin peşinde dolanıp durur. Aslında İsmail'in hoşlanmadığı bir iştir bu. Öldürdüğü köpekler rüyalarına girer. Sıkıntılı geceler yaşar, ama mecburdur. Kızı Zeynep okula başlamıştır, kış kapıdadır. Babası (Lütfi Engin) ve kardeşiyle (Macit Koper) aralarında ailevi sorunlar vardır. Birbirlerine düşman iki aile gibidirler. Borç para istemek için gidip babasını tarlada pamuk toplarken bulduğunda aşağılanır. Kardeşiyle birbirlerine girerler.

İsmail büyük bir bunalım içindedir. Çok sevdiği karısı Naciye'yle aralarındaki sevgi bağı da giderek kopmaya başla-mıştır. Oysa, babasız büyüyen Naciye'y-le sevişerek evlenmişlerdir. İsmail, bir süreden beri öylesine yalnızdır ki ... İlk kez içini arkadaşı Nuri'ye (Güven Şengil) açar. Nuri, çıkarından başka bir şey düşünmeyen tam bir düzen adamıdır. İşsizliğin ve mutsuzluğun arasında sıkışıp kalan İsmail'i, yörenin iş bilir eşrafından Şevket'e (Hüseyin Kutman) götürür. Şevket de Nuri gibi uyanık, köşe dönücü ve tüm ilişkilerini bu yönde sürdürmektedir. Şevket, Çanakkale'ye davet ettiği Al-man konuklarından horoz satma bahanesiyle mark sızdıracaktır. İsmail de Nuri’yle birlikte, Şevket'in konuklarına Çanakkale'de kaldıkları sürece yardımcı olacaklardır.

İsmail, Şevket'in Alman konuklarına dü-zenlediği eğlenceden döndüğünde Naciye'yi yine evde bulamaz. İsmail kuşkuludur. Karısı bir süreden beri gizli gizli ortadan kaybolup eve geç vakitler dönmektedir. O gece İsmail, karısının oda duvarlarına gazete ve dergilerden kesip yapıştırdığı ünlü artist resimlerine nefretle bakarak içer. Çevrelerindeki çıkar ilişkileri, yoksulluk oldukça, yeni Naciye'ler ortaya çıkmayacak mıdır? İsmail, bu soruların cevaplarını bulmaya çalışır ve kızı Zeynep'i anasına teslim edip İstanbul'a doğru yola çıkar. Artık geriye değil, ileriye doğru bakan bir yeni İsmail olarak hayatını sürdürmeye karar-lıdır... “Agah Özgüç, “Bütün Filmleriyle Yılmaz Güney”

Ödül:

► 30. Uluslararası Berlin Film Festivali'n-de (1980)

'insani değer leri ve toplum hayatı en iyi biçimde dile getirmesi' nedeniyle 'en iyi senaryo jüri özel ödülü'.

► Katolik Kilisesi büyük ödülü.

► Sinema Yazarları'nın 'yılın en iyi filmleri' seçiminde (1981)

►En iyi 3. film,

► En iyi senaryo', ► 'En iyi müzik',

►Aytaç Arman ve Güngör Bayrak 'en başarılı oyuncuları

► Fehamet Atilla ile Güven Şengül 'en başarılı yardımcı oyuncular'.

* İşsizlik sorunu ve bunu aşma çabalarının keskin çizgilerle anlatıldığı filmde kimi gerçekler çok katı ve çarpıcı biçimde verildiği için “kamu düzenini, ulusal güvenliği zedeleyici” bulunup sansürün yasaklarına takılmış ve uzun süre gösteri-mi yasaklanan film, daha sonra uzun uğraşlar sonunsa Danıştay kararı ile gös-terime girebilmiştir. (Turhan Gürkan, Türk Sinemasında Sansür)

* "Düşman" sansür kurulunca gösterimi yurtiçi ve yurtdışında yasaklanmıştı. Daha sonra Danıştay, sansür kararını iptal ederek bilirkişi raporunu şöyle açıklamıştı:

"Önemli bir ülke sorunu olan işsizliğin ve bunun getirdiği toplumsal, bireysel so-runlarla, bunlardan kurtulma çabalarının görüntülendiği filmde, bazı gerçekler fazla yalın ve çarpıcı biçimde verilmiş sayılabilir. Ancak bu durum kamu düzenini zedeleyici nitelikte addolunmayıp, sanatçının dünya görüşünün ve olayları yorumlayışındaki anlayış ve yaklaşımının bir sonucu olarak kabul edilmelidir... Filmin tek yönlü kaba propagandası yeerine, ilişki ve sorunlara toplumsal ve insani karmaşık yönleriyle yaklaşılmakta ve filmin işlenişinde belli bir estetik değe-re ulaşma çabası açıkça görülmekte-dir.” “Artun Yeres, “Sakıncalı 100 Film” syf, 254 ”

* Düşman’ı birkaç ay önce Sine-Sen’in düzenlediği bir özel gösteride sinema emekçilerinin yakınlarının ve arkadaşları-nın çoğunlukta olduğu seyirciler arasında izledim. 0 günün izlenimlerini unuta-mıyorum. Bir arabalı vapurla Çanakka-le’ye geçip orada işçi pazarında umutsuz iş arayan, sonra nice acılı, e öldürücülüğü işi bulup aç, cılız, küçük sokak köpeklerinin peşinden onları öldürmek için koşturup duran, sokakta, evinde, kahvede, işinde hatta meyhanede geçirdiği her saatte yoksulluğun, ezilmişliğin acılarını duyan İsmail’in serüvenini, özellikle Aytaç Arman’ın olağanüstü güzel ve yumuşak oyunundan yayılan alçak sesli mesajı izleyen çoğu yoksul, güç durumdaki emekçilerin sinema salonunun karanlığında arada sırada fark edebildiğim yüzleri, antrakttaki konuşmaları aklından çıkmıyor. Sanırım filim, hiçbir nutka, kaba mesaja başvurmaksızın derin bir diyalog kurmuştu onlarla. Adeta sıradan bir emekçi evinin solgun ışığı altında, ya da bir kahvenin bir köşesinde işsizler, ezilenler, sömürülenler, evleri ne akşam rahatlıkla bir küçük nafakayı gösteremeyenler dertleşiyorlardı. Anadolu’nun çok sevdiği ”kırık hava”ları gibi kırık” bir filmdi “Düşman”. Bence bu mevsimin en güzel filmi.

Yılmaz Güney’in “Arkadaş”la başlattığı, ve daha sonraki bazı filmlerde ne yazık ki yeterince geliştirmediği dramatik-dışı, anlatıcı üslup en güzel örneğini “Düşman”da buluyor. Biz eğilime kimi yönetmen ve yazarlar “romansı” diyor-lar. Tümüyle yanlış değil. Tek çizgili bir dram yapısının, entrika’nın dışına çıkan, birkaç karakteri ve olayı bir arada yürüten bu yapıda romana yaklaşan özellikler görülebilir. Ama bence bu anlatısında daha da önemli olan, entrika’dan çok, anlatılan çevrenin Özgür, kalıplarda tıkanmayan betimlenmelerine yer verilişi, bu betimlemelerin belgesel bir yöntemle dile getirilişidir. İyi bir sanatçı, sadece belirli yapılan iyi kuran kişi değil, aynı zamanda kemikleşen, monotonlaşan yapıları korkmadan kırıp yeni bireşimlere ulaşabilen kişidir. İsterse her zaman başarılı olmasın, hiç önemli değil. Kaldı ki “Düşman” çok başarılı bir yapıttır. Hatta aynı ikilinin (Y Güney - Z. Ökten) ürettiği “Sürü daha başarılı. Bu yargı ilk bakışta genel yargıya ters görünebilir. Özellikle “Sürü”nün hem ülkemizde, hem de yabancı ülkeler de kazandığı başarıdan sonra. Ancak, bu konuya ilerde daha eğilme niyetimi saklı tutarak çok Önemli bulduğum bir iki noktaya parmak basmak istiyorum.

Sanat yapıtları ile onları izleyenler arasın-daki ilişki iki büyük tuzak taşır. Bunlardan birincisi sanatçının izleyicisini “yok sayması”, böylece çok bireysel, çok kapalı ya da tüm iletişim kurallarını yıkan bir dünya oluşturmasıdır. İkinci tuzak ise tam karşı uçta: Yani sanat yapıtını gördüğü ilgi, yaygınlık, genel beğeni, kolay benimsenme ve sevilme olguları ile de-ğerlendirmek. Birincisi “mutlu azınlık için sanat”, “elitizm”, “sırça köşk” kaçışlarının kaynağıdır. İkincisi ise “populizm”, “basmakalıplık”, “konformizm”in hareket noktası. Sürünün önemli değerleri olduğunu yadsımıyorum. Ancak bu filmin ülkemizde beğenilişinde bu değerler kadar yadırgatmayan klasik dramatik yapısının rolü olduğuna, yabancıların beğenişinde de birçok filmimizde yer alan “folklorik” niteliklerinin yanı sıra dramatik yapısında batılı kal asının rahatça kavradığı western niteliklerinin rol oynadığına inanıyorum. Sürü’nün bunların dışındaki değerlerinin ise yeterince anlaşıldığı kanısında değilim.

İşte “Düşman” bu yüzden hem ülkemiz-de hem de dışarıda hak ettiği ilgiyi ve beğeniyi kazanamayacak gibi geliyor bana. Filmi görenler. den sık sık duyduğum gibi kimileri dağınık bulacak filmi, kimileri güçsüz. Bazı sahneleri gereksiz bulacaklar, kimi yerlerdeki uzatmalar konusunda haklı olsalar bile. Kısaca bu filmde “bulmak istediklerini” arayacaklar. Böylece sinemamızın ürettiği en güzel filmlerden birinden yeterince tat alamayacaklar. Oysa bir an için bıraksalar kendilerini, İsmail’le şöyle bir rahat konuşmaya girseler, o konuşmada ya Iyi tanıdıkları bir dünyanın en güncel konularıyla karşılaşacaklar, ya da tanımadıkları bir dünyayı anlamakta bulunmaz ipuçları ile. Bizi, sürekli olarak bir “film” seyrettiğimiz gerçeğinin duvarına vurmayan, sanki yaşamı olanca doğallığı, çelişkileri git gelleri, tekrarlan, ilgisizlikleri içinde veren, bir gözlem fırsatı doğuran bu olağanüstü yapıtı sevmek, işten bile değil. Yeter ki Önyargısız bakmasını bilelim Düşman” büyük bir duvar resmidir, Biraz naif iki ressamın elinden çıkmış ol-ması suç değil.

Filmde Zeki Ökten’in çalışmasını sevgiyle izledim. Tıpkı onun İsmail’e, Naciye’ye, hatta Alman’a, Rum’a sevgiyle baktığı gibi. Gösterişsiz ama son derece yalın sinema dili, etkin sahne düzenlemeleri, oyuncuları kullanmakta, ayrıntıları takip-te gösterdiği büyük duyarlık sadece ustalığın değil sevginin ürünü. İçinde yaşadığımız hırçın, acımasız gerçekler karşısında İsmail’in durumu neyse, biz eleştirmenlerin keskin bakışları karşısında “Düşman” filmi de öyle. (Onat Kutlar, “Milliyet Sanat Dergisi”, 12-15 Kasım 1980) sy. 44

* Düşman'da İsmail'in "iyi insan" olması hiçbir şeyi değiştirmiyor. İsmail aslında Yılmaz Güney'in kendisini, kıstırılmış kah-ramanını simgeliyor. Güney'in toplumu onun dışında yer alıyor. Aslında Güney'in mantığına göre İsmail gibi temiz, dürüst bir insanın o toplumda nasıl kalabildiğini anlayabilmek de zor (zaten sonunda orayı terk ediyor). Hatırlanırsa izin filminin senaryosunda da bir otele hafta sonu alemine giden 4 kadın ve 4 erkekten birer tanesi, diğerlerinden çok değişik, iyi insanlardı. Işte İsmail de aynı idealizasyonun sonucu olarak filmin mih-verini oluşturuyor Düşman'da.

... Görüldüğü gibi Eceabat çürümüş bir toplum yapısını simgeler Güney'in senar-yosunda. işçilerinden, kadınlarına, arkadaş ve aile ilişkilerine dek çürümüş, Yabancılaşmış bir Anadolu kasabası. Olumlu öğe ise, ancak büyük kentte, grevdeki fabrikalarda aranmalıdır. Bu yorumun sekterliği, yanlışlığı ortada değil mi?

. .. Filmde seyirciyi etkileyen iki buçuk saat izlenen o yozluk, çürümüş kasaba toplumu oluyor. Güney büyük kenti, biraz da kasaba dünyasının seçeneği gibi sunma şematizmine düşüyor böylece. Sanki büyük kent, yoksulluğun, yozluğun ve yabancılaşmanın daha büyük bir alanı değilmiş gibi. Bu neden-le İsmail'in öyküsü aracılığı ile seyirciye sunulan kasaba toplumu çözümlemesi ve büyük kente göç önerisi fazla bir anlam taşımıyor.

.. .Düşman'ın genelde halk sınıflarına kötümser bakışı, acaba Güney'in içerde uzun süre kalışının yarattığı bir ka-ramsarlığın sonucu mu? Kemal Tahir'de de benzeri bir insan sevgisizliği söz konusu değil mi? Nezih COŞ, Ufuklar, S:, 9 aralık 1980.