Yönetmen: Atıf
Yılmaz
Senaryo: Başar
Sabuncu
Eser: Faruk
Erem (1962/64 yılları arasında Erzincanın’ın Kargın ilçesinin Peritli
köyünde geçen bir olaydan)
Görüntü Yönetmeni: İzzet
Akay
Yapım: Yeşilçam
Filmcilik/Atıf Yılmaz
Yönetmen
yardımcıları: Erdoğan Kar, Leyla Çetin, Müzik: Yalçın
Tura, Kurgu: Özdemir Arıtan, Seslendirme: Tuncer Aydınoğlu,
Sanat Yönetmeni: Balkan Naci, Yapım Yönetmeni: Selahattin Koca,
Aydınlatma: Abullah Baştuğ, Yardımcısı: Cem Molvan, Çevre Düzeni:
Şeref Yılmaz, Azmi Yıldız,
Oyuncular: Tarık Akan, Necla Nazır, Yaman Okay, Erol Keskin, Celile
Toyon, Çetin İpekkaya, Tuncer Necmioğlu, Gökhan Mete, Hikmet Zeybek, Murat Tok,
Abdullah Ferah, Dündar Aydınlı, Garihe Gündem,
Konu: Oğlunu
tanrıya kurban eden Müslüm ile, kara yazgılı eşi Gülbahar'ın Öyküsü. Müslüm
(Tarık Akan), kaçırdığı Gülbahar'la evlenip, bir kasabaya yerleşir. Yoksul bir
yaşam süren bu iki kişilik ailenin bir oğulları olur. Müslüm biraz daha para
kazanabilmek için toprak işçisi olarak Çukurova 'ya çalışmaya gider. Ve
birlikte çalıştığı işçilerden birinin altını çalınır. Müslüm, hırsız olarak
suçlanıp tutuklanır. Müslüm, dini inançlarına bağlı bir iç yapıya sahip
olduğundan, eğer bu iftiradan kurtulup kendini temize çıkarırsa ilk doğacak
çocuğunu Tanrıya kurban edeceği ne söz verir. Ve bir süre sonra gerçek suçlu bulunur.
Müslüm köyüne döndüğünde karısı Gülbahar'ı hamile bulur. Ve çocuk doğduktan
sonra Müslüm adağını hatırlar. Her geçen gün yoksullukları giderek artar, büyük
oğlu hastalanır, köyde kuraklık çıkar. Ve tüm bu felaketlerin adağını yerine
getirmediği için ortaya çıktığına inanır. Müslüm Hz. İbrahim kıssasından
esinlenerek 2,5 aylık oğlunu Tanrı'ya kurban ederek adağını yerine getirir.
“Agah Özgüç “Türk Filmleri Sözlüğü, 2. Cilt” syf, 103 ”
* 1979 yılı, Türk sinemasının film
niceliği bakımından pek sıkıntı çekmediği yıllardan biri oldu. İki arada bir
derede dizginleri eline alan seks filmleri furyası ortalamayı ister istemez
yükseltmiş yükselttikçe kontrolden çıkmış, kontrolden çıktıkça ürkütücü bir hal
almıştı. Ama 1979'un elle tutulur filmlerinden biri, bu kuru kalabalığın
arasından sıyrılmayı mümkün kılacak kadar mühim bir meseleyi masaya
yatırıyordu. Söz konusu film "Adak"tı, yönetmeni ise 1979'dan çok
önce rüştünü ispatlamış olan Atıf Yılmaz. Senede en az 3 film çekerek
yönetmenlik kariyerinin en aktif dönemini yaşayan Atıf Yılmaz, değişik türler
arasında dolanıp durduğu o senenin 10 günlük bir bölümünü "Adak"a
ayırmaya karar verdi. Belki kafasında 10 günlük bir çekim planı yoktu, ama
başrol oyuncusu Tarık Akan'ın aniden ortaya çıkan askerlik sorunu az zamanda
büyük işler yapmasını zorunlu kılmıştı.
Yılmaz'ın bu meşakkatli filme girişmesinin en büyük nedeni,
elindeki hikayenin sarsıcı gerçekliğine güveniyor olmasıydı kuşkusuz. Gerçekten
de çeşitlilikten güç alan bir yönetmenin kaçırmak istemeyeceği türden bir
öyküsü var "Adak"ın. Çalışmak için gittiği Çukurova'da iftiraya
uğrayıp hapse düşünce, şayet adalet yerini bulursa doğacak ilk çocuğunu Allah'a
kurban edeceğine yemin eden Mümin Koca, gerçek suçlu yakalandığında adadığı
adakla vicdanı arasında gelgitler yaşamaya başlar. Evine döndüğünde karısı
Gülbahar'ın ikinci çocuklarına hamile oluşunu bir hatırlatma mesajı, köy
halkının aniden oluşan kuraklık yüzünden zor durumda kalışını ve büyük oğlunun
hastalanmasını bir uyan mesajı olarak algılayan Mümin, zor da olsa adağını
yerine getirmeye karar verir. Gerçek bir olaydan esinlenen film, bu gerçekliği
iyice vurgulamak istercesine, konuyla ilgili toplumun değişik kesimlerinden ve
meslek gruplarından insanlarla yapılmış röportajlarla desteklenmiş.
"Adak"ın belgesel vari havasını en iyi tanımlayacak kelime
'canlandırma' olurdu herhalde. Zira Yılmaz hikaye anlatımını yer yer keserek,
öykünün gerçek kahramanı Müslüm Koca hakkındaki yorumları ve finalde de
Koca'nın akıbetini seyirciyle paylaşmış, izlenilen filmin Bir tür temsil
olduğunu her fırsatta hatırlatmış.
Bir koç görüntüsüyle açılan film, Allah için oğlunu kurban etmek
isteyen Hz. İbrahim'in hikayesini anımsatarak yola çıkıyor. Daha sonra da yer
yer çeşitli resimler ve tekrarlarla, anlamayan kimse kalmayana kadar hikayenin
üzerinden geçiliyor. Adak Hz. İbrahim'in oğlunu kurban etme niyetinden yola
çıkmış olsa da, İslam dinini ve Allah'ın büyüklüğünü yüceltmekten ziyade,
gerçekten yaşandığını bir an bile unutmamıza izin vermemek suretiyle olayın
toplumsal boyutlarını irdeliyor ki şüphesiz ki böylesi çok daha ilginç.
Yılmaz'ın ve senarist Başar Sabuncu'nun temel derdi,
seyircinin yakından tanımasına izin verdikleri tek karakterin, kendine göre
mantıklı sebeplerle işlediği cinayetin toplumdaki yankılarını incelemek. Sadece
Türk sinemasının değil, dünya sinemasının da en büyük tabularından biri olan ve
konu edilmesinden çoğunlukla sakınılan 'kasıtlı olarak bir çocuğun canına
kıyma' suçunu filminin merkezine yerleştirme cesareti gösteren yönetmen, söz
konusu suçun aldığı tepkileri, dönemin 'öteki'ni yargılama işinden haz alan
toplumunu eleştirmek amacıyla kullanmış çoğunlukla. Bu bağlamda, toplumun
köylü/cahil kesimi ile şehirli/eğitimli kesimi arasındaki büyük uçuruma dikkat
çekilmiş. Dolayısıyla sınıfların birbirinden uzak seyrettiği her toplumda
olduğu gibi sözde modernliğin, varlığını tehlikeye sokacak herhangi bir durumla
karşı karşıya geldiğinde kapıldığı panik hali hakim filmin 'üst düzey fikir
sahiplerine. Seyircinin, adının hakkını fazlasıyla veren Mümin karakteri ile
ilgili hisleri şu noktada sınanıyor:
Filmdeki uzmanlardan birinin de iddia
ettiği gibi, Mümin yaşadığı çevrenin etkisiyle dahil olduğu inanç çemberinin
gerektirdiğini yerine getirdiği için, suçlu bulunmamalı mıdır? Yoksa nasıl bir
kültürden gelirse gelsin, nihayetinde öz çocuğunu gözünü kırpmadan öldüren bir
baba gibi mi algılanmalıdır? Karısının basitçe ifade ettiği gibi 'iyi' bir adam
mıdır? Yoksa toplumun üst-orta sınıfından çeşitli insanın tekrar tekrar dile
getirmeye bayıldığı gibi bir 'canavar' mıdır? Adağını yerine getirmek Mümin
için kaçınılmaz mıdır? Yoksa ortada basitçe bir cehalet sorunu mu vardır?
Yılmaz, bir an için bile saf değiştirmeden sonuna kadar filmin en mantıklı
adamı olan Mümin'in yanında kalarak ve Mümin'in aleyhinde konuşan herkesi
kasıtlı olarak komik duruma düşürerek kendi hislerini açık ediyor zaten. Dahası
seyircinin çıkaracağı olası sonuçları tahmin edercesine,
meselenin ekonomik ve psikolojik boyut-larını ele almayı da ihmal
etmiyor. Böylece derdini didaktizme kaçmadan ve dramatize etmeden anlatma
başarısı gösteren yönetmen, ustaca çizdiği sancılı toplum manzarası ve Tarık
Akan'ın abartısız oyunculuğundan güç alarak, dönemin 'mış gibi yapan' seks filmlerinin
yanı başında, bir tür 'gerçek kesit' örneği sunuyor. (Selin Gürel)
* "Adak" başarılı renkli
görüntülere, dengeli bir fon müziği çalışmasına sahip. Oyuncular da çok ön
plana çıkmadan, seyircisiyle özdeşleşmeden ustaca yö-netilmişler. Ama sinemamızın
"epik" bir denemesi olarak çok derin, çok temel sorunlar değil. Bu
nedenle Yılmaz'ın bu izlemeye değer filminin asıl eksikliği senaryosunda.
(Nezih Coş - Aydınlık: 8 Aralık 1979)
* "Adak" Atıf 'Yılmaz'ın zengin
filmografisi içinde bir doruk noktası, belki en iyi filmi. Çok dramatik bir
olaya getirdiği akılcı yaklaşım sinemamız için bir dönüm noktası sayılabilir.
Başar Sabuncu'nun örnek senaryosu, İzzet Akay'ın kamera ve Yalçın Tura'nın
müzik çalışmaları da övgüye değer... Tarık Akan'ın gitgide gelişen ve büyük
oyuncu düzeyine iyice yaklaşan oyuncunun da sinemamızda şimdiye dek verdiği en
iyi oyun... (Atilla Dorsay Cumhuriyet: 7 Aralık 1979)
* Türkiye’nin geri kalmış yörelerinde geçen, bu geri kalmışlığı en
çarpıcı biçimde somutlayan filmler, son yılların Türk sinemasında çok fazla
yapıldı. Bu filmleri savunduk. Ancak' artık bu türde fazla direnmemeli. Türkiye
yalnızca geri kalmışlığın damgasını taşıyan bir toplum değil çünkü... Başka
oluşumlar, gelişme-ler ve zenginlikler de taşıyan bir toplum. Sürekli bu tür
filmlerde diretmek, hem bu geri kalmışlığın çarpıcı, "pitoresk"
yanını kullanarak seyirci avlamak gibi dürüst olmayan bir tutumu akla
getiriyor; hem de Batıya, sinemamızla (haklı olarak) açılmak iste-diğimiz
Batıya neden yalnızca en geri kalmış yüzümüzü göstermekte direttiğimizi sorup
duran bazı çevrelere hak verdirecek bir düzeye getiriyor işi...
"Adak" filmine bu nedenle olumsuz biçimde yaklaştım.
İki buçuk aylık oğlunu Tanrıya kurban eden, tutup tavuk gibi kesen bir babanın
öyküsü... İlk ağızda geri kalmışlığı bundan. iyi simgeleyen, bundan daha çok
insanı tedirgin edebilecek bir öykü olur mu?
"Adak", baştan olumsuz bir yaklaşımı tümüyle yanlış
çıkaran, çok önemli ve çok başarılı bir film... Atıf Yılmaz, böylesi bir
konunun getirdiği tuzakların hepsini ustalıkla önlemiş. Böylesine dramatik ,
bir malzemeye böylesine akılcılıkla ve soğukkanlı biçimde yaklaşma,
sinemamızda hemen hemen hiç görülmemiş bir tavır. Öncelikle biçimsel planda
görülüyor bu yaklaşım. Öykünün çizgisel gelişimini öyküye karışmış gerçek
kişilerin, hukuk ve ruh bilimi otoritelerinin olay üstüne tanıklıklarıyla yer
yer kırıyor film. Böylece göstermeci (epik) bir biçem (üslup) yaratıyor;
seyircinin, olayın en dramatik bölümlerinde birden ayılarak gerçeğe dönmesi,
olayı çeşitli boyutlarıyla kavranması sağlanmış oluyor.
Bu göstermeci tutumu, yalnızca aradaki bölümlerle sağlamıyor
Yılmaz. Bunu tüm filmine sindirmiş. Dramatik gelişimin doruğuna ulaşır gibi
olduğu bölümlerde filmi kesmesi, filmin (seyircinin) heyecanını, duygusallığın
sürekli ve akılcı biçimde denetim altına alması çok ustaca... Bunda olağanüstü
özenli saat gibi bir kurgu çalışmasının da payı büyük. Bir tek fazla uzatılmış
plan bir fazla saniye yok filmde... Sinemamızda gördüğüz en ustaca kurgulanmış
filmlerden biri "Adak".
Bu "dakika" kurgu Yılmaz’ın bu filminde eriştiği
sinemasal olgunluğu da daha iyi belirliyor. Hapis odasında, Müslim'in namaz
kılarken köyünden Hazreti İbrahim'in efsanesini adağını gerçekleştirmesi
bölümleri, büyük sinema anları canlandıran bir halıyı düşleyerek adağını
yapması, gece yağmur yağdığını düşlemesi Diğer yandan "Adak", yorum
olara da ilginç...
Böylesine vurucu bir olayın karmaşık yapısını belli bir
yalınlığa indirirken, sorunun çok yönlü yapısını koruyor film... Olayın
gerisinde yatan toplumsal, eko-nomik sorunlar var kuşkusuz... Yanlış bir dinsel
eğitim, özünden, kökeninden sıyrılıp yersiz inançlara hurafelere indirgenen bir
din öğretimi de suçlanabilir., Ama sorun yalnızca bu mu? Bu biraz da bir
"klinik olay" değil mi? Yılmaz, bu konuda kesin bir yanıt vermiyor
ancak etken olan, olmuş olabilecek her noktaya değiniyor. Bu açıdan, söz gelimi
Osman Şahin'in olayın tümüyle ekonomik kökenli olduğunu ileri süren yorumuyla,
"saplantı" biçiminde beliren bir akıl hastalığının söz konusu
olduğunu ” ileri süren Prof. Çetin Özek'in yorumları birbiriyle
çelişiyor. Ama gerçek de zaten bu çelişkilerin bileşke noktasında değil mi? Tek
yüzlü ve yalın mı gerçek, yoksa çok yüzlü ve karmaşık mı? Filmin yorumu, bu
karmaşalığı sergilediği için doğru ve başarılı bizce...
"Adak", Atıf Yılmaz'ın zengin filmografisi içinde bir
doruk noktası, belki en iyi filmi.. Çok dramatik bir olaya getirdiği akılcı
yaklaşım sinemamız için bir dönüm noktası sayılabilir. Başar Sabuncu'nun çok
yalın, ekonomik, örnek senaryosu, İzzet Akay'ın kamera ve Yalçın Tura'nın müzik
çalışmaları da övgüye değer... Tarık Akan'ın, bu gitgide gelişen ve büyük
oyuncu düzeyine iyice yaklaşan oyuncunun da sinemamızda şimdiye dek verdiği en
iyi oyun... Daha kısa rollerinde Necla Nazır, Erol Keskin, Yaman Koray da
kutlanmaya değer... Tam bir ekip çalışmasının başarıya ulaştırdığı mutlaka görülmesi
gereken bir film "Adak"... “Atilla Dorsay “ Sinemamızın Umut Yılları”
syf, 145
